Hoe duur is de vis?

Volgens de econoom Adam Smith hangt de waarde van een goed af van vraag en aanbod. Dit geldt niet alleen voor diamanten en water, maar ook voor haring en andere vis. Mede daarom is dat eerste vaatje zo duur. Een snelle blik in de Nederlandse geschiedenis laat zien hoe de economie van de haringvangst zich in de loop der eeuwen ontwikkeld heeft.(1) Wat zijn de historische feiten over het economisch belang van  ‘de aardappel van de middeleeuwen’ en ‘het graan van de zee’?(2) Klopt het dat haring ‘de rechterarm van de Republiek’ was?  

Haringkaken

Duizend jaar geleden brachten kooplieden van de Hanze goedkope zoute haring van Zweden naar Holland en Vlaanderen. Na 1400 werden de scholen haring bij de Zweedse kust echter veel minder talrijk en stokte de aanvoer van gezouten haring. Dit bood een kans voor in volle zee gevangen haring uit de Noordzee. Maar visserij in volle zee vereiste wel innovatie, zoals zwaardere scheepstypen en betere conserveringstechnieken zoals haringkaken. Hierdoor kon de vangtijd per schip op volle zee worden uitgebreid van enkele dagen naar acht weken en kon de haring op volle zee worden verwerkt. 

Maar dit vereiste veel meer financieel kapitaal en garanties voor de kwaliteit van de haring. Dit werd opgelost door uitgebreide voorschriften over de tonnen, het zout en keuringen en door nieuwe ondernemingsvormen met betere afstemming van vangst, verwerking en handel van haring (verticale integratie).(3)  Deze innovaties leverden grote kostenbesparingen op en een monopoliepositie op de financieel aantrekkelijke Oostzeemarkt. En zo werd Holland van importeur van haring een exporteur.

Oplopende prijs

In de zeventiende eeuw begon de Scandinavische visserij zich echter te herstellen en kwam ook massale aanvoer van Schotse haring op gang. Het Hollandse aandeel op de Oostzeemarkt nam daardoor af van 90% in 1600 naar 15% in 1760. Het wegvallen van de Oostzeemarkt leidde op de overblijvende markten niet tot een daling van de prijs van haring. De prijs liep zelfs op. Dit kwam door sterk stijgende kosten voor netten, tonnen en schepen en veel minder visvangst per schip, door overbevissing en door ander trekgedrag van de haring. 

De sterk stijgende kosten en de verminderde visvangst in combinatie met een beperkte stijging van de prijs van haring zorgde voor sterk dalende rendementen in de haringvisserij. Deze maakten het ook aantrekkelijker voor vissersschepen om actiever op de vrachtmarkt te worden. Als aandeel van de Nederlandse economie daalde het belang van haring en andere visserij daarom van 10% rond 1500 naar minder dan 0,5% begin negentiende eeuw.(4)

Volgens Adam Smith zijn marktwerking en marktprijzen belangrijke dienaren van het algemeen belang. Maar om diverse redenen kan die onzichtbare hand ook niet zo goed werken. Een belangrijke reden is dat vragers en aanbieders van een product geen rekening houden met alle maatschappelijke kosten en baten, zoals milieuvervuiling, kinderarbeid en overbevissing. De marktprijs is dan te laag omdat de kosten van dergelijke negatieve externe effecten niet zijn inbegrepen. Dit wordt ook benadrukt door een Nederlands toneelstuk van meer dan eeuw geleden.(5)  Reder Bos onderhoudt zijn vissersschepen niet, maar hij verzekert ze wel. Als zijn ‘drijvende doodskisten’ schipbreuk leiden, is dit voor hem geen probleem: ze zijn immers verzekerd. Voor vissersvrouw Kniertje ligt dit anders. Ze is blij met het werk en inkomen van reder Bos. Maar haar man en twee oudste zonen keerden niet terug van zee. En als haar jongste zoon ook niet terugkomt, verzucht ze: “De vis wordt duur betaald”.

Duurzamer

Bij het eten van haring is het interessant om te kijken  naar de maatschappelijke  kosten, zoals  de impact op klimaat, biodiversiteit en energiegebruik. De haring heeft vanuit dit duurzame perspectief verrassend lage maatschappelijke kosten. Haring is niet alleen veel duurzamer dan rundvlees of ander vlees. Maar haring is ook veel duurzamer dan tong en schol. Visserij op bodemdieren als tong en schol vergt veel energie en heeft veel ongewenste bijvangst. Haring zwemt echter dicht onder het wateroppervlak in dichte scholen bij elkaar, vraagt weinig energie en heeft ook weinig bijvangst. Volgens sommige berekeningen is haring  zelfs duurzamer dan vegaburgers! 

Als een symbool van de Nederlandse identiteit heeft de haring heeft nog steeds een duidelijke culturele waarde voor Nederland. Maar het economisch belang is tegenwoordig zeer bescheiden. De CPB-studie Nederlandse Economie in Historisch Perspectief laat zien dat de opkomst en neergang van een bedrijfstak zoals de visserij veel vaker voorkomt. Voorbeelden zijn turfwinning, scheepsbouw, kolenmijnen, textielindustrie, schoenindustrie en gaswinning. Als u komende tijd een nieuwe haring eet, geniet dan niet alleen van de unieke smaak, maar denk ook aan de bijzondere historische rol van haring in de Nederlandse economie, de relatief kleine voetafdruk van haring, en aan de prijs van vis volgens Kniertje.

Bronnen: 

 1. J. de Vries en A. van der Woude, 2005, Nederland 1500-1815, Uitgeverij Balans. 
 2. H. Stam, 2017, Haring, de vis de Nederland veranderde. Uitgeverij Carrera. 
 3. Deze waren voorlopers van de eerste aandelen van de wereld, die van de VOC. 

 4. Zie tabel 1 in J.L. van Zanden en B. van Leeuwen, 2011, The character of growth before modern economic growth? The GDP of Holland between 1347 and 1807, CGEH Working Paper nr 4. 

5. Herman Heijermans, 1900, Op hoop van zegen.