Gelijke regels of gelijke kansen? Het begrip 'gelijk speelveld' verduidelijkt

Een gelijk speelveld in termen van regels is meestal wenselijk, maar een gelijk speelveld in termen van uitkomst nooit. Alleen indien verschillen tussen bedrijven de concurrentie verstoren, kan het wenselijk zijn om het speelveld in termen van uitkomst in beperkte mate te effenen - maar nooit volledig!

Dit concludeert het Centraal Planbureau (CPB) in het CPB document 'Equal Rules or Equal Opportunities? Demystifying Level Playing Field'. Het CPB specificeert het begrip 'gelijk speelveld' en analyseert in welke gevallen een gelijk speelveld vanuit economisch oogpunt wenselijk kan zijn. Ook beschrijft het document beleidsopties waarmee de overheid zonodig een gelijk speelveld kan creëren. Daarbij geven de onderzoekers diverse actuele voorbeelden uit de beleidspraktijk.

Doordat het begrip 'gelijk speelveld' op meerdere manieren kan worden geïnterpreteerd, ontstaan gemakkelijk misverstanden. Om misbruik van het argument 'gelijk speelveld' te voorkomen, is het nuttig om onderscheid te maken tussen een gelijk speelveld in termen van regels en in termen van uitkomst.

Gelijk speelveld in termen van regels: iedereen wordt gelijk behandeld
In sporttermen: in een voetbalwedstrijd gelden voor beide teams dezelfde spelregels, is de scheidsrechter onpartijdig en wisselen de teams halverwege van speelveld.

Een gelijk speelveld in termen van regels houdt in dat de overheid alle bedrijven gelijk behandelt wat betreft wetgeving, subsidies, belasting, etc. Zo creëert de overheid gelijke condities voor bedrijven en kan de markt de rest doen. De overheid kan de welvaart bevorderen door een gelijk speelveld in termen van regels te creëren. Een voorbeeld is dat het Beroepsonderwijs en Volwasseneneducatie en het Hoger Beroepsonderwijs in Nederland worden aangeboden door zowel publiek gefinancierde als privaat gefinancierde instellingen. Doordat deze twee typen instellingen te maken hebben met verschillende regels, concurreren publiek en privaat gefinancierde instellingen onvoldoende met elkaar. Hierdoor ontbreken op dit punt prikkels om de prijs-/kwaliteitsverhouding te verbeteren.

Het argument van gelijk speelveld in termen van regels wordt vaak in een internationale context gebruikt. De nationale overheid zou de regels moeten aanpassen aan wat elders gangbaar is, om zo de concurrentiepositie van bedrijven en/of regio's in het eigen land te beschermen. Ongelijke regels kunnen echter wenselijk zijn wanneer deze voortkomen uit verschillen in voorkeuren van landen. Stel bijvoorbeeld dat Nederland veel meer belang hecht aan milieubescherming dan andere landen. In dat geval kan het goed zijn voor de nationale welvaart dat de Nederlandse overheid strengere milieuregels oplegt, ondanks dat Nederlandse exporteurs daardoor een kostennadeel krijgen ten opzichte van hun buitenlandse concurrenten.

Gelijk speelveld in termen van uitkomst: zorgen dat iedereen dezelfde kans heeft op winst
In sporttermen: bij een zeilwedstrijd krijgen de snelle typen boten een handicap, zodat alle typen boten dezelfde kans hebben om de wedstrijd te winnen.

Een gelijk speelveld in termen van uitkomst houdt in dat ieder bedrijf een gelijke verwachte winst heeft. Een volledig gelijk speelveld in termen van uitkomst is niet wenselijk, omdat verschillen tussen bedrijven juist mogelijkheden creëren voor vergroting van de welvaart. Zo kan een efficiënte bakker bijvoorbeeld zijn kostenvoordeel benutten om met lage broodprijzen consumenten aan te trekken. Op een vergelijkbare manier onderscheiden zeehavens zich door hun geografische ligging. Vanuit economisch oogpunt is het niet wenselijk dergelijke verschillen te compenseren.

Het kan wel wenselijk zijn om het speelveld in termen van uitkomst in bepaalde mate te effenen indien verschillen tussen bedrijven de concurrentie belemmeren. Zo heeft de overheid bij de veiling van benzinestations aanvullende maatregelen genomen, omdat nieuwe bedrijven anders moeilijk konden toetreden. Bevordering van concurrentie kan vaak met behoud van gelijke regels, zoals via verlaging van toetredingsdrempels voor nieuwe bedrijven of verbetering van informatievoorziening.
Soms kunnen ook ongelijke regels noodzakelijk zijn, zoals de prijsregulering van regionale elektriciteitsnetwerken illustreert. De prijzen van inefficiënte elektriciteitsnetwerken waren voor de liberalisering relatief hoog. Om te bevorderen dat de inefficiënte elektriciteitsnetwerken hun achterstand inlopen, zijn de opgelegde prijsdalingen voor de inefficiënte netwerken groter dan voor de efficiënte netwerken. Met dergelijke asymmetrische regels moet terughoudendheid worden betracht, aangezien ze foutgevoelig en kostbaar zijn en ongewenste neveneffecten kunnen hebben.

Kortom, een gelijk speelveld in termen van regels is meestal gunstig voor de welvaart, maar een gelijk speelveld in termen van uitkomst nooit. Het kan wel nuttig zijn het speelveld in termen van uitkomst in beperkte mate te effenen, bijvoorbeeld als tijdelijk steuntje in de rug, om concurrentie te bevorderen. Ook in dat geval hebben gelijke regels, waar mogelijk, echter de voorkeur.