Een te ruim getimmerd energieprijsplafond overleeft de winter niet

Lees de publicatie 'Stresstest kosten van levensonderhoud' (CPB, juni 2022)' en de update  (CPB, september 2022).

Momenteel wordt door het kabinet hard gewerkt aan een plan om de financiële kwetsbaarheid van huishoudens te verminderen. Het stellen van een plafond voor energieprijzen staat daarbij centraal. Dit is een secuur werkje waarbij de bescherming van financieel kwetsbare mensen én de noodzaak van dalend energieverbruik centraal moeten staan. Een te ruim getimmerd plafond overleeft de komende winter niet. 

Maximumprijzen

De meest waarschijnlijke vorm van het kabinetsplan bestaat uit maximumprijzen voor energie tot een bepaald verbruik op huishoudniveau. Dit plan is doeltreffend om de financiële kwetsbaarheid van armere huishoudens te verminderen. Onzekerheid omtrent mogelijke verdere prijsstijgingen wordt weggenomen en de betaalbaarheid (tot een maximum verbruik) verzekerd.  En het is doelmatig omdat het aangrijpt op het probleem van toegenomen kwetsbaarheid, namelijk de fors gestegen energiekosten. Maar op de langere termijn verergert een plafond het probleem. 

Dit plan dempt de internationale marktprijs van gas niet, en dat is nu juist de bron van de huidige ellende. Integendeel, naarmate meer Europese landen een maximumprijs introduceren voor binnenlands gebruik zal dit de internationale marktprijs van gas voor alle Europeanen juist verder omhoog jagen. Prijsplafonds gelden nu al in verschillende Europese landen zoals in België, Frankrijk, Polen en Spanje (Brueghel, 2022). Dit is een paradox die nog niet veel aandacht heeft gekregen, maar urgenter gaat worden naarmate de winter vordert en de opgebouwde gasvoorraden leeg raken.

Paradox

Wat veroorzaakt deze paradox van gedempte consumentenprijzen en stijgende marktprijzen voor gas? Dit heeft alles te maken met het zogenoemde inelastische aanbod van gas in Europa. Productie en transport van gas is gebonden aan infrastructuur waarvan op- en uitbouw meerjarige investeringen vereisen. Ook bij een forse stijging van de vraagprijs zal het aanbod van gas in Europa slechts mondjesmaat toenemen. Dit moet voornamelijk komen via meer LNG-transporten over zee. Die capaciteit is beperkt en bovendien concurreert Europa daar met andere grote energievreters in de wereld zoals China en Japan (Gros, 2022). 

Als we meer gas willen, zullen we een zeer hoge prijs moeten betalen. De EU als geheel is een netto importeur van energie: in 2020 was het aandeel van energie-importen (import – export) in bruto Europese energieconsumptie rond de 60%. Voor gas specifiek is dit aandeel nog veel hoger. En het zijn dan ook de exporteurs van energie naar Europa die grotendeels van deze prijssubsidies zullen profiteren. De overheid zal het verschil van de plafondprijs met de actuele marktprijs gaan compenseren aan de energieleveranciers. De rekening voor Europese overheden kon weleens zeer fors oplopen als in het voorjaar 2023 de gasvoorraden leeg zijn en er geen Russisch gas meer komt om ze op te vullen. 

Huishoudens worden dus op de korte termijn beschermd tegen exorbitante prijzen, maar lopen het gevaar op forse belastingverhoging in de toekomst.

Hou volume onder plafond laag

Zijn de prijsplafonds dan een onverstandig idee? Nee, ze zijn noodzakelijk voor bescherming van financieel kwetsbare huishoudens. De plafonds zijn doelmatiger dan alternatieve generieke maatregelen omdat ze aangrijpen op daadwerkelijk gemaakte energiekosten. Maar door het bijzondere karakter van de energiemarkten is een krachtige prikkel om energieverbruik te verminderen noodzakelijk. En met wat we weten over het gedrag van gasconsumenten lijken alleen forse verhogingen van de prijs te leiden tot substantiële daling in gebruik (Auffhammer and Rubin, 2018).  Het mooie van een inelastische markt is dat bij een vermindering van de vraag de prijs ook hard kan dalen. En daar is een huishouden als consument, maar vooral ook als belastingbetaler het meest bij gebaat. 

Deze les lijkt nog niet echt te zijn doorgedrongen in de Nederlandse discussie. Het beperken van energiegebruik zou centraal moeten staan, naast het beschermen van kwetsbare huishoudens. Dat suggereert praktisch dat het aantal huishoudens dat met hun energiegebruik volledig onder het prijsplafond blijft zo klein mogelijk gehouden moet worden, onder de voorwaarde dat ze niet door het financiële ijs zakken. Dit suggereert een beperkte groep huishoudens die volledig onder het plafond zou moeten vallen, zeker minder dan 50%. Want voor gebruik boven het prijsplafond zal de prikkel tot vermindering veel sterker zijn. En het verminderen van verbruik is wat hard nodig is. Door het stimuleren van allerlei energiebesparende maatregelen, maar ook simpelweg door het inleveren van comfort nu, door iedereen.

Ambitieus Europees voorstel

Gelukkig zit de Europese Commissie niet stil. Al op 20 juli presenteerde die een ambitieus voorstel om de Europese vraag naar gas op de korte termijn terug te dringen met gemeenschappelijke reductiedoelstellingen. Al eerder presenteerde de Commissie ook plannen voor de middellange termijn om energiegebruik te verminderen en de overstap naar alternatieve hernieuwbare energiebronnen versneld te maken, zoals de European Green Deal en de Fit for 55-package. Ons nationaal beleid zou hier nauwer op kunnen en moeten aansluiten (CPB, Maart 2022). De energiecrisis is Europees, en ook de oplossing ervan is uiteindelijk slechts mogelijk als Europese landen gecoördineerd actie ondernemen.
 
En ik? Ik ga 480 euro per maand betalen. En de thermostaat nóg een graadje lager zetten. Thermo-ondergoed werkt op de sofa net zo goed als in de Alpen. En nu maar hopen dat u en alle Europeanen hetzelfde doen.

Marcel Timmer