Kiezen of delen

Afruilen staan centraal in de langetermijnverkenning die we bij het CPB momenteel maken en die komende herfst zal uitkomen. Het CPB heeft een lange traditie in zulke toekomstverkenningen. De eerste, “Een verkenning der economische toekomstmogelijkheden van Nederland” verscheen al in 1955, nog onder Jan Tinbergen. Sindsdien voert  het CPB grofweg elke tien jaar zo’n verkennende toekomststudie uit. 

We denken in onze nieuwe verkenning na over de Nederlandse economie van de toekomst, het Nederland van 2050. Hoe verdienen we dan ons geld, hoe zien onze economische structuur en arbeidsmarkt er dan uit? En hoe verdelen we ons geld, hoe zien de toekomst van ons stelsel van sociale zekerheid, ons zorgstelsel en de woningmarkt eruit?

Afruilen centraal

Op al die terreinen spelen afruilen een belangrijke rol. We willen graag iedereen passende bestaanszekerheid geven én het voldoende aantrekkelijk maken om te werken, maar we zien ook dat ons stelsel van belastingen en sociale zekerheid mede daardoor heel erg complex is geworden. Eenvoudiger maken kan, maar dat komt tegen een prijs, we kunnen dan bijvoorbeeld minder maatwerk bieden.

Soortgelijke afruilen spelen in de zorg. Zo willen we ons zorgstelsel betaalbaar houden in het licht van de aankomende vergrijzing, voortschrijdende technologie en krappe arbeidsmarkt. Maar we willen het ook voor iedereen toegankelijk houden en hoge kwaliteit blijven bieden. Bezuinigen om de betaalbaarheid te garanderen, betekent al snel concessies doen op andere terreinen.

Ook op de arbeidsmarkt spelen afruilen een belangrijke rol. Als we krapte in sommige sectoren willen bestrijden, zouden we bijvoorbeeld meer arbeidsmigranten kunnen aantrekken. Maar als we dat doen, ontstaat er nog meer druk op de al krappe woningmarkt. Aan de andere kant, als we nee zeggen tegen meer migranten, moeten we andere keuzes maken om aan voldoende arbeid te komen. Nog langer doorwerken? Minder in deeltijd werken? Meer robots het werk laten doen? Of moet de echte oplossing komen van minder vraag naar arbeid? En moeten we bijvoorbeeld accepteren dat de overheid bepaalde taken niet meer uit kan voeren? In alle gevallen geldt: er moet gekozen worden en elke keuze heeft ook nadelen.

Lessen uit het verleden

Zulke afruilen zijn van alle tijden. In onze vorig jaar verschenen studie “De Nederlandse economie in historisch perspectief ” laten we zien hoe Nederland de afgelopen eeuwen geworden is tot het land dat het nu is, welke keuzes zijn gemaakt en welke gevolgen die gehad hebben. Een voorbeeld van zo’n keuze is de komst van gastarbeiders in de jaren zestig, waarop we zijn ingegaan in onze recente studie “Economische dynamiek en migratie”. Die gastarbeiders verrichtten vaak vuil en zwaar werk waarvoor de Nederlanders destijds hun neus ophaalden. Na enkele decennia bleek dat de sectoren waarvoor gastarbeiders waren gekomen, sterk waren gekrompen en dat veel gastarbeiders zich permanent in Nederland gevestigd hadden, zonder perspectief op ander werk. Dat roept belangrijke vragen op over lessen die we daaruit kunnen trekken. Bijvoorbeeld om oog te hebben voor langdurige inzetbaarheid van migranten, en om een migratiebeleid te voeren, dat consistent is met de richting waarin de Nederlandse economie zich zal ontwikkelen.

Scenario’s voor de toekomst

Hoe de toekomst eruitziet, weten we natuurlijk niet. Daarom werken we in onze langetermijnverkenning met scenario’s. We werken verschillende scenario’s uit die een beeld geven van hoe Nederland er over 25 jaar uit zou kunnen zien. Het zijn geen voorspellingen, maar illustraties, om het denken over de toekomst te agenderen en om te helpen bij het maken van consistente langetermijnkeuzes. 

In onze scenario’s staan ook weer afruilen centraal. Zo schetsen we een wereld waarin alles draait om materiële welvaart en economische groei. Zo’n kapitalisch ideaalbeeld levert veel op, maar gaat ook ten koste van veel. Het milieu zal er bijvoorbeeld bekaaid van afkomen, de ongelijkheid in zo’n maatschappij kan groot zijn en als je maximaal op materiële welvaart inzet, zal je intensief internationaal moeten samenwerken waardoor er minder nationale autonomie overblijft. We schetsen ook alternatieve werelden, waarin andere keuzes worden gemaakt, bijvoorbeeld een wereld waarin duurzaamheid en leefomgeving centraal staan, een waarin onderlinge solidariteit centraal staat en een waarin autonomie en sociale cohesie centraal staan. 

Ieder kan binnen die scenario’s zijn eigen voorkeur hebben. En soms stelt de omgeving je voor een voldongen feit. Maar wat al die scenario’s gemeen hebben: ze laten zien dat het belangrijk is om na te denken over de lange termijn, doelen te stellen en daarop beleid te voeren, dus keuzes te maken. En te accepteren dat die keuzes niet gratis zijn, soms pijn kunnen doen, maar wel noodzakelijk zijn om een doel te bereiken. Het is ook in de toekomst kiezen of delen.