Reactie/speech Laura van Geest bij boekpresentatie ‘De Rekenmeester van de Politiek’ (auteur Wimar Bolhuis)

Je hebt je de afgelopen maanden vastgebeten in de geschiedenis van KiK. Met als resultaat dit boek, een fraai stukje geschiedschrijving. Bijzonder om dat te midden van alle – nog levende – voormalig directeuren van het planbureau in ontvangst te mogen nemen. Toch zal ik eerlijk bekennen dat ik niet direct een gat in de lucht sprong toen jij je meldde met de mededeling dat je een boek ging schrijven over KiK. Waren we na de turbulentie begin dit jaar net in wat rustiger vaarwater beland, kregen we dit onzekere traject weer, vlak voor het uitkomen van de negende editie.

Maar na deze primaire reactie ging het brein toch zegevieren. Kik is een mooi product – inderdaad, in het buitenland is men er jaloers op – en het werk dat we leveren kan de toets der kritiek toch doorstaan? We willen toch altijd leren hoe het beter kan? En Noblesse oblige: je moet niet terugschrikken voor verantwoording!

Grappig te constateren dat mijn eerste reactie op dit boek eigenlijk niet zo heel anders is dan die van partijen op het aanbod van KiK. Meer verstandig, dan enthousiast.

Het boek van Wimar laat mooi zien hoe Keuzes in Kaart zich heeft ontwikkeld. Steeds meer partijen gingen meedoen, steeds meer onderwerpen kwamen in beeld om de afruilen in beleid te kunnen schetsen. Maar er ontstond ook steeds minder vrijblijvendheid, voor partijen en voor ons. Meedoen is geen verplichting, maar als partij heb je - als je niet mee doet - wel wat uit te leggen (niet zozeer aan ons, maar wel aan andere partijen en de media). Het stempel van het CPB won aan gezag, maar als we dat stempel verleenden (of juist niet) hadden ook wij wat uit te leggen. Waarom kon deze partij deze maatregel inbrengen, wat had het om de hakken? Was de maatregel eigenlijk wel uitvoerbaar? Kon hij juridisch wel door de beugel?

Naast een geschiedenis van KiK, is het boek ook een geschiedenis van de beleidskeuzes van de partijen over de laatste 30 jaar. Hoe revolutionair waren partijen in hun plannen en hoe stabiel waren ze in hun ideeën voor Nederland of gingen ze over de tijd aan het schuiven? Interessante kost. En zoals het betaamt, heeft ook dit boek tips hoe het nog weer beter kan, aan ons en aan partijen. Door de timing kunnen we er niet ons voordeel mee doen in de aanstaande editie, die op 16 februari het levenslicht zal zien. Maar het is natuurlijk prima input voor de evaluatie. Ik denk dan bij voorbeeld aan de suggesties rond de presentatie van cijfers en de verbinding tussen de doorrekeningen van CPB en PBL.

Van een andere orde is de aanbeveling rond de modellen, want die is breder dan KiK. Voor ons zijn de modellen een hulpstuk om ingewikkelde kwesties goed te kunnen doorgronden, op een consistente manier zonder zaken over het hoofd te zien. Het bevordert voor ons de transparantie. Maar veel mensen vinden onze modellen een black box die ze maar moeilijk kunnen doorgronden. Het idee om de modellen beter te documenteren en te bezien of we ze extern beschikbaar kunnen stellen, is een interessante, geheel in lijn met de academische traditie. We gaan hier zeker over nadenken, ook met het CBS, onze belangrijkste leverancier van data. Overigens, het zou ook niet helemaal nieuw zijn. Het woningmarktmodel is online beschikbaar, maar we hebben nog geen servercapaciteit bij moeten bestellen, want het aantal geïnteresseerde gebruikers is – laat ik me diplomatiek uitdrukken – beperkt. Op 1 hand te tellen….

Ook de aanmoediging om aan de slag te gaan met het macromodel valt niet op kale rotsen. Sterker nog, daar zijn we hard mee aan de slag. En daarbij doen we ook een beroep op een brede kring van academici. We zijn gehecht aan een goed werkpaard zoals Saffier, maar ook goede werkpaarden mogen op enig moment met pensioen.

Dit boek komt uit in een turbulente tijd, waarin veel vanzelfsprekendheden niet meer zo vanzelfsprekend lijken. In de Angelsaksische wereld is Post Truth het begrip van 2016. Dat roept vragen op, voor Nederland en ook voor het CPB. Als feiten oninteressant zijn en experts niet meer geloofd worden, wat doet beleidsonderzoek er dan nog toe? We zijn het aan onze stand verplicht de case voor evidence based policy te blijven maken. Alles van Waarde is Weerloos zei Lucebert. Je krijgt het, je kunt het niet verordonneren of met het zwaard bevechten. Je kunt er wel je best voor doen. Door je steeds af te vragen of je de goede vragen bestudeert, de vragen die Nederland bezig houden. Door je steeds af te vragen of je de uitkomsten ook helder en niet vooringenomen over het voetlicht brengt. Door steeds transparant te zijn over wat je doet, en waarom je het doet. En door steeds uit te leggen dat feiten en onderzoek geen lastige obstakels zijn op weg naar grote idealen, maar een noodzakelijk ingrediënt zijn om die grote idealen te bereiken.

Die taak rust niet alleen op de schouders van ‘ons’ als economen, maar het gaat breder. Het geldt in mijn ogen ook voor andere wetenschappers, en eigenlijk zelfs voor alle spelers in het publieke debat. Politiek gaat over veel meer dan economie en centen. De mensen bij het CPB zullen dat als eerste bevestigen.

Keuzes in kaart is 30 jaar geleden gestart op verzoek van partijen. Keuzes in Kaart is een typisch Nederlands product. Het past bij een land waarin mensen je niet op de blauwe ogen geloven, maar ook graag weten hoe je het voor elkaar gaat krijgen. Bij een land waar je met elkaar coalities moet vormen en goede werkafspraken de overlevingskansen van een kabinet vergroten. En bij een land waarin evidence based policy belangrijk wordt gevonden. U zult het mij vergeven dat ik als baas van een onderzoeksclub dat iets vind om te koesteren.

Datum: dinsdag 24 januari 2017
Locatie: Auditorium Campus Den Haag van Universiteit van Leiden (Schouwburgstraat 2)