Verkenning maatschappelijke kosten-batenanalyse bij de digitale overheid

MKBA’s geven een overzicht van de welvaartseffecten van een project of maatregel voor de maatschappij als geheel en zijn zodoende een hulpmiddel bij de onderbouwing van beleidskeuzes. De MKBA geeft niet alleen een go/no go-beslissing, maar is zeker ook nuttig als denkkader of als instrument voor projectoptimalisatie.

Het is daarbij zaak om de MKBA vroeg in het besluitvormingsproces in te zetten en een goede probleemanalyse te maken. De probleemanalyse zorgt ervoor dat de MKBA een oplossing bestudeert die daadwerkelijk aangrijpt bij het probleem, dat alle mogelijke oplossingsrichtingen op tafel komen, maakt de legitimiteit voor overheidsingrijpen duidelijk en wijst het overheidsniveau aan dat het beste aansluit bij de reikwijdte van het probleem.

Een MKBA moet kosten en baten bij voorkeur monetariseren, anders zo veel mogelijk kwantificeren of ten minste kwalitatief beschrijven.

Ook bij projecten rondom de digitale overheid kan de MKBA-systematiek worden toegepast. De toepasbaarheid ligt met name bij projecten die brede economische effecten hebben. Hierbij kan worden gedacht aan verbetering van de dienstverlening naar burgers en bedrijven, verbetering van de toegankelijkheid van overheidsinformatie of projecten waarbij coördinatieproblemen een rol spelen. Voor dit type projecten zou een MKBA behulpzaam kunnen zijn om het probleem of de kans op een gestructureerde wijze te analyseren en de brede welvaartseffecten voor de gehele maatschappij in kaart te brengen.

Specifieke aandachtspunten voor de toepasbaarheid van het MKBA-raamwerk voor de digitale overheid zijn onder andere (onzekere) technologische ontwikkeling, effecten op het gebied van privacy, veiligheid en fraude, continue doorontwikkeling van ICT-dienstverlening (beheerskosten) en padafhankelijkheid.

Werkwijzer

Een werkwijzer is een nuttig instrument om een kader te schetsen voor de toepassing van MKBA’s op het terrein van digitale overheid. De werkwijzer is een basis waarop verdere ervaring opgedaan kan worden met het maken van MKBA’s op het gebied van digitale overheid. De werkwijzer moet:

• het belang en tijdigheid van de probleemanalyse benadrukken;
• aandacht besteden aan manieren om zo goed mogelijk rekening te houden met technologische ontwikkeling;
• aangeven hoe de effecten van een maatregel zo goed mogelijk kunnen worden bepaald, gebruikt en geïnterpreteerd;
• effectbepalingstechnieken (en waardering) ontwikkelen voor belangrijke onderwerpen waar vooralsnog weinig over bekend is, zoals veiligheid, fraude en privacy en eventuele gronden voor afwijkingen van de reële standaarddiscontovoet onderzoeken.

Verder geeft deze notitie onder meer de volgende handreikingen. Het eerste gedeelte zijn algemene handreikingen. Het tweede gedeelte heeft specifiek betrekking op de digitale overheid.

• De probleemanalyse vindt zo vroeg mogelijk in het proces plaats. Een MKBA zonder probleemanalyse geeft geen relevante antwoorden. ICT is geen doel op zich, maar een middel om een probleem op te lossen of kans te grijpen.
• De MKBA houdt rekening met de kosten van padafhankelijkheid en onderzoekt eventuele varianten die minder gevoelig zijn voor padafhankelijkheid. Bij het opstellen van een MKBA kan gebruik worden gemaakt van de ideeën van adaptief management en reële optieanalyse.
• Belangrijke batenposten kunnen met grote onzekerheid gepaard gaan. De MKBA moet hiermee rekening houden door bandbreedtes aan te geven.
• De toekomstscenario’s zouden zo veel mogelijk moeten aansluiten bij de Toekomstverkenning Welvaart en Leefomgeving (2015). Daarbij dienen dan wel aanvullende aannames worden gemaakt met betrekking tot relevante ICT-gerelateerde variabelen, in lijn met de WLO-scenario’s.
• Zorg voor MKBA-experts en onafhankelijke ICT-experts in een klankbordgroep of begeleidingscommissie of organiseer expertmeetings.

In de verdelingsaspecten moet rekening worden gehouden met de digitale kloof: het verschil tussen diegenen die van digitale technologie profiteren en zij die dit niet kunnen of willen.