Denken en debatteren over demografie

Dat economie belangrijk is, hoef je ons bij CPB natuurlijk niet te vertellen. En aan de basis van de economie staat de bevolking. Daarom beginnen we onze analyse van de Nederlandse economie in historisch perspectief, die afgelopen zomer verscheen en sinds kort ook in een toegankelijke webversie  beschikbaar is, met een analyse van hoe onze bevolking zich de afgelopen eeuwen ontwikkeld heeft.

Fascinerend verleden

De Nederlandse bevolking is de afgelopen twee eeuwen bijna vertienvoudigd, van twee naar achttien miljoen. Onze levensverwachting is in die tijd verdubbeld, door betere hygiëne, minder kindersterfte en betere zorg. Het kindertal daalde in dezelfde periode met een factor drie. Het verhaal achter die demografische ontwikkelingen is fascinerend. Het is het verhaal van geboorte en sterfte en van immigratie en emigratie, kortom: het verhaal van het leven. De grafieken lezen als een geschiedenisboek. 

In de sterftecijfers springen de enorme pieken in het oog, veroorzaakt door de Spaanse griep in 1918 en de hongerwinter in 1945, allebei gevolgd door een geboortepiek. Het geboortecijfer na de Tweede Wereldoorlog daalde na 1946, maar bleef nog decennialang boven de trend van voor de oorlog, totdat begin jaren zeventig de pil steeds breder gebruikt ging worden. In 2023 zal het aantal sterftegevallen voor het eerst sinds medio 19e eeuw hoger zijn dan het aantal geboorten. Toch groeit de bevolking nog sterk, nu volledig door migratie. 

Ook de grafiek van immigratie en emigratie leest als een geschiedenisverhaal. Duidelijk zichtbaar zijn de enorme uitslagen tijdens de Tweede, maar ook al tijdens de Eerste Wereldoorlog (Belgische vluchtelingen die naar het neutrale Nederland kwamen). Ook duidelijk herkenbaar: de emigratiegolf in de jaren vijftig, de immigratiegolven uit Indonesië en Suriname na de onafhankelijkheid van die landen, de komst van de gastarbeiders uit onder meer Turkije en Marokko vanaf de jaren zestig, de daaropvolgende gezinsmigratie, de vluchtelingenstromen uit Joegoslavië in de jaren negentig, Syrië in 2015 en Oekraïne in 2022 en de sterke stijging van het aantal arbeidsmigranten sinds de open grenzen in de EU van begin deze eeuw.

Debat over de toekomst

Demografische ontwikkelingen staan ook nu weer sterk in de belangstelling vanwege zorgen over de vergrijzing van onze maatschappij en over het toenemend aantal migranten in een al erg druk land, dat kampt met steeds meer ruimtegebrek. Aan de andere kant zijn vergrijzing en migratie ook tekenen van succes: we worden steeds ouder en zijn blijkbaar populair. Momenteel buigt de Staatscommissie Demografische Ontwikkelingen 2050 zich over de demografie van de toekomst en werkt daarvoor verschillende scenario’s uit. Ook het CPB werkt aan een langetermijnverkenning Nederland in 2050, die eind 2024 zal verschijnen en waarin ook verschillende scenario’s voor de toekomst geschetst worden.
Daar in spelen mondiale ontwikkelingen een belangrijke rol. Gaan toenemende klimaatproblemen grote vluchtelingenstromen veroorzaken? Hoe groot wordt de migratiedruk uit Afrika, waar de bevolking in de komende decennia zal verdubbelen? Hoe hard hebben we in de toekomst migranten nodig als alle Europese landen tegelijk vergrijzen en met een krimpende beroepsbevolking te maken krijgen? En wat voor Nederland willen we eigenlijk in de toekomst, welke waarden staan in die maatschappij centraal en welke concessies zijn we bereid daarvoor te doen?

Olietanker

Hoewel de toekomst inherent onzeker is, zijn demografische ontwikkelingen daarin als een olietanker: de koers ligt voor de aankomende decennia in grote lijnen vast en kan maar heel geleidelijk veranderd worden. Dat vergrijzing de komende decennia onze maatschappij ingrijpend gaat veranderen, weten we zeker. Dat steeds meer mensen een migratieachtergrond zullen hebben, staat ook vast, alleen de mate waarin is onzeker. Nederland wordt drukker, diverser en grijzer, zo vatte het NIDI deze ontwikkelingen samen. Wie wil weten hoe de toekomst eruitziet, kan daarom al veel antwoorden vinden in het heden, in Nederland of daarbuiten. Wie wil weten hoe divers Nederland in de toekomst zal zijn, kan bijvoorbeeld kijken naar hoe divers de schoolklassen nu zijn. Wie wil weten hoe een vergrijsde maatschappij eruitziet, kan kijken naar een land als Japan, dat daar al veel meer op ingespeeld is. 
Zo zijn er vele fascinerende kanten aan de ontwikkeling van onze bevolking. Demografie gaat over ons allemaal, en staat aan de basis van wat er in onze maatschappij en in onze economie gebeurt. Dat was zo in het verleden en dat blijft zo in de toekomst.  It’s the demography, stupid!  

Jan-Maarten van Sonsbeek