Gezondheid: de moeilijkste makkelijke keuze

Onze medische zorg heeft enorme vooruitgang geboekt. We kunnen veel aandoeningen behandelen, of op zijn minst lang onder controle houden. Maar het is als bij een gebroken vaasje: je kunt de stukken aan elkaar lijmen, maar compleet nieuw wordt het nooit meer. Het is beter om die vaas überhaupt niet te breken. En hier begint mijn pleidooi voor meer aandacht voor preventie.

Is voorkomen niet beter dan genezen? 

Het probleem is dat mensen liever geen doemdenkers zijn; waarom zouden we ons druk maken over iets wat ons misschien pas over tientallen jaren zal overkomen? Toch zouden we dat wél moeten doen. Vaak beseffen we pas na het ontstaan van gezondheidsproblemen dat we het graag anders hadden gedaan. Dit geldt vooral voor problemen die we hadden kunnen voorkomen of op z’n minst beïnvloeden. Dan hadden we gezorgd voor minder stress, gezonder eten en een actiever leven. Pas als we ziek worden, realiseren we ons hoe waardevol onze gezondheid eigenlijk is. Of, zoals een oude wijsheid treffend zegt: "Gezondheid is het kostbaarste bezit in het leven."

Niet alleen eigen keuzes

Moeten we dan betere keuzes maken? Helaas hebben we een betere gezondheid niet helemaal in onze eigen hand. Net als in 1900, toen veel mensen stierven door de vervuilde lucht van kolenfabrieken, zijn er nu factoren waaraan we als individuen weinig kunnen veranderen.

Neem bijvoorbeeld onze genetische aanleg; daarmee worden we geboren en daaraan kunnen we nauwelijks iets doen. Maar ook op sociale en economische omstandigheden hebben we beperkt invloed. Niet iedereen woont in een buurt met veilige plekken om te wandelen of te fietsen, heeft toegang tot betaalbaar en gezond voedsel, of heeft een stressvrije baan. Gezondheid heeft dus ook te maken met de omstandigheden waarin we geboren zijn en leven. 

Juist omdat zoveel verschillende factoren onze gezondheid bepalen, strekt preventie (het actief voorkomen van ziekten en bevorderen van gezondheid) zich uit over veel meer gebieden dan alleen de zorg. Het gaat bijvoorbeeld ook om de inrichting van onze leefomgeving, stadsplanning, de kwaliteit van het onderwijs, economische kansen en arbeidsomstandigheden.

Rationeel? Dacht het niet

Terug naar onze keuzes. Want hoewel onze omgeving veel uitmaakt, maken we ook zelf talloze keuzes per dag, vaak met invloed op onze gezondheid. En we weten dat wij mensen lang niet zo rationeel zijn als we zelf denken - vooral niet als het om onze gezondheid gaat.

Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman laat in zijn beroemde boek Thinking, Fast and Slow treffend zien hoe vaak we irrationele beslissingen nemen, zelfs als we eigenlijk beter weten. We onderschatten bijvoorbeeld systematisch de gezondheidsrisico's van roken, omdat de schadelijke effecten meestal pas later duidelijk worden. We hebben ook de neiging om kortetermijnplezier (zoals een stuk taart) te verkiezen boven gezondheid op lange termijn. Onmiddellijke beloningen wegen voor ons zwaarder dan abstracte toekomstige voordelen. Daarnaast lijden we aan de zogeheten optimisme-bias: we geloven graag dat ernstige ziekten of ongelukken alleen anderen treffen, niet onszelf.

Deze en vele andere cognitieve valkuilen maken duidelijk dat we in ons gedrag vaak meer ’homo emoticus’ dan ’homo economicus’ zijn. Vanuit mijn achtergrond als econometrist zou ik graag alles in een statistisch model stoppen om gezondheid en preventie beter te begrijpen. De werkelijkheid is weerbarstiger. Menselijk gedrag is niet alleen moeilijk te vangen in statistische modellen, het ontwerpen van effectief gezondheidsbeleid is minstens zo uitdagend. 

Preventie heeft hulp nodig

Preventie is complex. Het is moeilijk om te ontdekken wat het beste werkt en hoe we dat op grote schaal kunnen toepassen. Maar preventie moet niet zijn zoals een vergeten dijk, waar we pas aan denken als het water stijgt en we ons plotseling realiseren hoe cruciaal goed onderhoud altijd is geweest.

Om toekomstige ’overstromingen’ te voorkomen, wordt er veel onderzoek gedaan naar preventie.  Ook met mijn promotieonderzoek, uitgevoerd in het prachtige Groningen, heb ik hieraan persoonlijk een bijdrage kunnen leveren. Net zoals vele andere onderzoeksprojecten, waaronder onze recente CPB-publicatie: Economisch perspectief op gezondheid en preventie. Deze publicatie bespreekt de complexiteit en cross-sectorale interacties binnen preventie, hoe verschillende factoren onze gezondheid beïnvloeden en de rol van de overheid in het vormgeven van preventiebeleid.

Zelf worstel ik vaak met de vraag: wie is er uiteindelijk verantwoordelijk voor preventie? Wat we weten - en wat we ook benadrukken in onze publicatie - is dat gezondheid niet alleen belangrijk is voor het individu, maar net zo goed voor de economie en onze samenleving als geheel. Gezondere mensen leven langer, kunnen en willen meer leren, zijn productiever en halen meer uit het leven. Gezondere samenlevingen kennen minder uitsluiting en een sterkere sociale cohesie. Juist omdat gezondheid zulke verreikende voordelen heeft, vraagt preventie om inzet vanuit álle richtingen.

Preventie gaat verder dan gezond gedrag of slim beleid alleen; het gaat erom dat we ons meer bewust worden van wat gezondheid betekent. En laten we realistisch zijn, iedereen wil gezond zijn, maar tegelijkertijd is het moeilijk: de moeilijkste makkelijke keuze.