Scenario’s voor de toekomst: tussen hoop en vrees

De toekomst is erg onzeker en boezemt soms ook angst in. De scenario’s die wij hebben uitgewerkt, zijn een manier om met die onzekerheden om te gaan en op een gestructureerde manier na te denken over mogelijke toekomsten. In onze verkenning hebben we vier scenario’s uitgewerkt waarin steeds verschillende maatschappelijke waarden centraal staan: het scenario Markt stelt materiële welvaartsgroei voorop, in het scenario Autonoom staan zelfvoorziening en gemeenschapszin centraal, in het scenario Duurzaam heeft de leefbaarheid van de aarde prioriteit en in het scenario Samen zijn solidariteit en collectiviteit het uitgangspunt. De scenario’s prikkelen de nieuwsgierigheid, maar roepen ook vragen op. Een aantal daarvan horen we bij bijna elke gelegenheid wel.

Vragen over scenario’s

De meest gestelde vraag: in welk scenario zitten we nu? Zoals wij het zien nog in geen enkel scenario. Het heden vormt het startpunt van waaruit we ons in verschillende richtingen kunnen bewegen. Kiezen voor een scenario betekent in feite een verschuiving van het belang dat we aan verschillende waarden geven. In het scenario Markt gaan we meer dan nu voor materiële welvaart, ook als dat ten koste gaat van onze onafhankelijkheid, leefomgeving en solidariteit. Dat verschuiven van waarden en belangen zien we niet alleen in Nederland gebeuren, maar ook internationaal. Zo bewegen veel landen zich momenteel meer in de richting van meer autonomie, waar internationale samenwerking tot voor kort een vanzelfsprekendheid leek, die alleen maar kon groeien. 

Welk scenario scoort het beste? Ook daarop is het antwoord: geen enkel scenario. Wat ‘het beste’ is, hangt namelijk af van je voorkeuren. Op onderdelen kunnen we de scenario’s wel vergelijken. Zo levert het scenario Markt de hoogste economische groei op en het scenario Samen de laagste ongelijkheid. Het scenario Autonoom heeft de laagste bevolkingsgroei en het scenario Duurzaam de laagste uitstoot van broeikasgassen. Maar elke uitkomst heeft een keerzijde en wat het beste is, hangt af van de weging die ieder voor zichzelf moet maken. 

Welk scenario heeft dan jullie voorkeur? Die hebben we natuurlijk wel, maar is niet zo relevant. Wat wel opvalt, is hoe duidelijk de voorkeur van veel mensen is en hoe vanzelfsprekend ze die vinden. EenVandaag ging op de dag van onze publicatie de markt op en vond veel bijval voor het scenario Autonoom. Bij een presentatie voor een private organisatie bleek ook het scenario Markt de nodige aanhang te hebben. Maar op een recente bijeenkomst met een grote groep mensen die werkzaam zijn in de publieke sector, waren de scenario’s Duurzaam en Samen juist veruit het populairst.
Scenario’s en politiek

Komen de scenario’s overeen met politieke partijen? Niet helemaal. Politieke partijen maken hun afwegingen op basis van de maatschappelijke waarden die ze aanhangen en maken daarin verschillende keuzes. Zo bezien zullen partijen zich meer aangetrokken voelen tot sommige scenario’s dan tot andere. Tegelijkertijd worden de scenario’s niet alleen bepaald door eigen keuze maar ook door de omgeving. Als de wereld fragmenteert en samenwerking moeilijker wordt, zal zelfs de grootste globalist uit de voeten moeten kunnen met een scenario Autonoom. En als de wereld gemeenschappelijk een front vormt om klimaatproblemen voortvarend aan te pakken, zal ook de grootste klimaatscepticus zich in het scenario Duurzaam moeten kunnen bewegen. Elke politieke partij zal zich dus ook tot elk scenario moeten verhouden. Net als wij allemaal.

Kan je ook scenario’s combineren? Jazeker, sterker, een combinatie van elementen uit verschillende scenario’s is in de praktijk waarschijnlijk de enig logische uitkomst. Onze scenario’s geven ideaaltypische werelden weer, waarin consistent gekozen wordt in de richting van een bepaalde waarde. De werkelijkheid zal minder eenduidig zijn. Maar dat betekent niet dat je door alle scenario’s te combineren zomaar het beste van alle vier werelden kan krijgen. Elke keuze heeft immers een keerzijde, daar kom je ook met combineren niet onderuit.

Rode draden

Waarom zijn er zoveel andere toekomstverkenningen en waarom gebruikt niet iedereen dezelfde scenario’s? Wij zijn inderdaad niet de enige die een toekomstverkenning heeft gemaakt. Onze collega’s van het SCP keken bijvoorbeeld naar de toekomst van sociale cohesie, onze collega’s van RIVM presenteerden onlangs de nieuwe volksgezondheid toekomstverkenning en onze collega’s van PBL maakten een ruimtelijke verkenning. En er zijn er nog veel meer. We verkennen de toekomst allemaal vanuit onze eigen invalshoek, maar we werken niet langs elkaar heen. Er is juist veel contact. Zo leggen we allemaal een stukje in een grotere puzzel, de puzzel van onze toekomst. Daarbij kiezen we de scenario’s die het beste passen bij onze achtergrond en invalshoek. En zoveel verschil zit er ook weer niet tussen onze scenario’s. Wij hebben bijvoorbeeld de scenario’s Markt en Duurzaam en het PBL heeft de scenario’s ‘Mondiaal ondernemend’ en ‘Groen land’. Wij hebben de scenario’s  Autonoom en Samen en het RIVM heeft in zijn verkenning de perspectieven ‘Heft in eigen handen’ en ‘Iedereen doet mee’. U ziet de overeenkomsten aan de titels. 

Een paar weken geleden hadden we een symposium waarin achter elkaar vier toekomstverkenningen werden gepresenteerd. Toen zagen we ook een rode draad die we nog niet eerder hadden gezien. Er lijken op het moment erg veel problemen samen te komen: groeiende internationale spanningen, klimaatverandering, grote demografische verschuivingen en een afnemend vertrouwen in de overheid om daar iets aan te doen. Die problemen zullen pijnlijke keuzes vereisen en het lijkt soms alsof onze toekomst alleen maar slechter kan worden. Maar alle studies hadden ook een positieve noot. Het gaat namelijk niet zo slecht met ons als we denken. We zijn in Nederland gemiddeld genomen gezond en welvarend en de sociale cohesie is behoorlijk groot. De toekomst biedt niet alleen bedreigingen maar ook kansen. Daarover goed nadenken en tijdig verstandige keuzes maken, is belangrijk omdat het juist kan helpen om die toekomst vorm te geven. Want de toekomst is ook om naar uit te kijken!