De weg vinden in de (juridische) jungle

Ik moet nog wel eens denken aan deze jungletocht, nu bij het zoeken naar een weg in alle wet- en regelgeving steeds vaker wordt gesproken over een juridische jungle in plaats van het tot voor kort vertrouwde maar ook al ingewikkelde woud aan regels.

Explosie aan regelgeving

Spreken over een juridische jungle is wat mij betreft volkomen terecht, want er heeft de afgelopen jaren een ware explosie aan nieuwe regelgeving plaatsgevonden. Een kennisinstituut als het CPB heeft onder andere te maken met regels op het terrein van informatiebeveiliging, privacy, informatiehuishouding, data, algoritmen en kunstmatige intelligentie (AI) en het is de verwachting dat het aantal regels nog wel even doorgroeit. Het zijn bovendien regels die direct invloed hebben op het uitvoeren van de primaire taken van het CPB, waardoor de impact groot is.

Laat ik voorop stellen dat al deze wet- en regelgeving er niet voor niets is. Het voorzichtig omgaan met onze persoonsgegevens is een groot goed. Dreigingen op het terrein van cybersecurity vragen nadrukkelijk onze aandacht en de kinderopvangtoeslagenaffaire heeft laten zien dat het belangrijk is om (kwetsbare) groepen te beschermen bij het gebruik van algoritmen. Laten we verder zeker niet naïef zijn wanneer het gaat om de potentiële gevaren van het gebruik van AI, want die gevaren zijn er zeker (lees bijvoorbeeld 'The AI Mirror: How to Reclaim Our Humanity in an Age of Machine Thinking' van Shannon Vallor maar eens).

Een papieren werkelijkheid

Over de wijze waarop we, zeker binnen de rijksoverheid, omgaan met alle wet- en regelgeving op de hierboven genoemde terreinen heb ik echter mijn twijfels. Dankzij allerlei stelsels, platforms en andere overlegorganen wordt er eindeloos vergaderd om te controleren of iedereen zich wel aan de regels houdt. Daarnaast is er een enorme papierwinkel opgetuigd, waarin controle op controle op controle plaatsvindt en de richtlijnen, protocollen, uitvragen en assessments over elkaar heen buitelen. Het nut en de noodzaak van deze papieren exercities is mij helaas lang niet altijd duidelijk. 

“Van zoveel ouwehoeren en zoveel papier wordt het echt geen millimeter veiliger” verzuchtte pas iemand naast me bij een van die vele overleggen. Het is misschien niet de meest genuanceerde mening, maar iedereen die te maken heeft met de grotendeels papieren werkelijkheid die we momenteel binnen de rijksoverheid aan het creëren zijn, zal moeten toegeven dat er minstens een kern van waarheid in zit. Alle reden om er nog eens kritisch naar te kijken.

Niet verbieden maar blijven nadenken

Wanneer wet- en regelgeving onvoldoende houvast bieden, wordt gegrepen naar een zwaarder middel. Zo werd vorig jaar voor ambtenaren een verbod op het gebruik van (generatieve) AI afgekondigd. Dit standpunt is inmiddels gelukkig genuanceerd, maar verbieden in plaats van heldere kaders stellen is wat mij betreft, en zeker in het geval van nieuwe technologie, altijd een slecht idee.

Zeker een kennisorganisatie als het CPB moet kunnen profiteren van de mogelijkheden van nieuwe technologieën als (generatieve) AI. Het gebruik van AI vergroot het aantal mogelijkheden van onderzoekers door onder andere tijdrovend handwerk uit handen te nemen, te helpen bij het genereren van ideeën, bij te dragen aan betere code en grotere en complexere analyses uit te voeren. Dit alles uiteraard binnen de kaders van privacywetgeving, bescherming van auteursrechten en wetenschappelijke integriteit. 

Veilig aan de slag met AI

Het gebruik van AI is zoals gezegd niet zonder gevaren, maar het biedt interessante mogelijkheden en niet alleen voor wetenschappelijk onderzoek. AI kan mogelijk ook een belangrijke rol spelen bij het wegwerken van administratieve rompslomp of het omgaan met tekorten op de arbeidsmarkt. Het regeerprogramma van het huidige kabinet sorteert er dan ook nadrukkelijk op voor. 

Voldoen aan de regels is belangrijk, maar we moeten naar mijn mening vooral ook goed blijven nadenken over verstandig gebruik van alles wat we tot onze beschikking hebben met oog voor de risico’s en de wijze waarop we deze kunnen ondervangen. Verstandig gebruik van bijvoorbeeld AI vraagt om goede informatie, bruikbare adviezen, voldoende bewustzijn en heldere kaders. Dit vraagt om een forse inspanning en dit kost tijd, veel tijd zelfs, maar die tijd hebben we wanneer we vanaf nu wat minder praten en meer doen. Bovendien moet het besef tot ons doordringen, dat het met al het papierwerk best een beetje minder en vooral wat pragmatischer kan. 

Nog even terug naar de jungletocht van vele jaren geleden. We stonden er allemaal wat moedeloos en beteuterd bij toen onze gids verscheen. Hij gaf ons wat handig gereedschap en uitleg en hij wist de weg, waardoor we de jungle konden trotseren. Het was voldoende om de gids te volgen en vooral te genieten. Het werd een prachtige tocht.