Maak serieus werk van simpel beleid

‘Het Simplisme tracht orde te scheppen in de chaos die de moderne mens bedreigt’ — het had het thema van de verkiezingscampagne kunnen zijn. Er is een breed gedragen, en breed uitgedragen, gevoel dat de samenleving te ingewikkeld is geworden. Volgens velen zijn overheidsbeleid en regelgeving te complex, onbegrijpelijk en onvoldoende gericht op de menselijke maat.

Problematisch

Vanuit economisch perspectief zie ik drie redenen waarom het gebrek aan eenvoud problematisch is. Allereerst, complexiteit gaat ten koste van effectiviteit. Het niet-gebruiken van toeslagen omdat mensen de regeling niet snappen, is in strijd met het doel van het systeem: het bieden van inkomensondersteuning aan degenen die dat nodig hebben. Een belastingstelsel dat mensen ontmoedigt om meer te werken — omdat ze niet weten wat ze netto overhouden, of moeten terugbetalen — is contraproductief.
En stapeling van beleid met tegenstrijdige uitwerking, denk aan bescherming van vleermuizen die de isolatie van spouwmuren in de weg staat, leidt tot economische en maatschappelijke stilstand. Dan hebben we het nog niet eens over het feit dat de overheid zelf de weg kwijtraakt in de eigen regels: zelfs de AOW, oorspronkelijk toch een overzichtelijke volksverzekering, loopt inmiddels tegen de grenzen van uitvoerbaarheid aan.
Ten tweede: complexiteit vergroot ongelijkheid. Mensen en bedrijven die het zich kunnen veroorloven, weten met behulp van betaalde hulp (advocaten, consultants, fiscalisten, subsidie-adviseurs) nog wel een weg in het systeem te vinden. Anderen met een lager inkomen, een minder lange opleiding, een beperking of taalachterstand, hebben die mogelijkheid niet — terwijl zij de overheid juist vaak het hardst nodig hebben.
Het probleem is zelfs nog groter: hoe complexer het systeem, hoe groter de mogelijkheden om daar nieuwe regels en uitzonderingen aan toe te voegen. Maar dan wel voor diegenen die toegang hebben tot hen die de regels maken. En dat zijn veelal mondige burgers en grotere bedrijven. Bureaucratie werkt zo lobbycratie in de hand.
Ten derde: complexiteit is funest voor het vertrouwen in de overheid. Dat komt mede door de net genoemde problemen. Beleid dat niet goed werkt, of dat oneerlijk uitpakt, schaadt het vertrouwen. Maar ook onzekerheid speelt een rol, want mensen willen graag vooraf weten waarop ze kunnen rekenen. De achterkant van het systeem mag best ingewikkeld zijn, als de uitkomst maar voorspelbaar is en zekerheid garandeert. Vergelijk het met het vliegtuig: een complex apparaat waarvan we alleen maar hoeven te weten dat we er veilig in kunnen gaan zitten. Maar daarvoor hoeven we niet mee te kijken in de cabine, of de nascholing van de piloot te controleren. De complexiteit blijft achter de cockpitdeur.

Niet te veel tegelijk

Kunnen we de samenleving weer wat simpeler maken? Dat is, u raadt het al, niet eenvoudig. De oorzaak van veel complexiteit ligt in het feit dat de overheid recht probeert te doen aan botsende belangen en beleidsdoelen. Maar ik zie toch mogelijkheden. Eén: probeer niet te veel tegelijk te doen. Denk aan de lessen van Jan Tinbergen: met één beleidsinstrument kun je effectief één beleidsdoelstelling nastreven. Probeer dus niet, zeg, verduurzaming te vermengen met allerlei andere doelen, zoals inkomensverdeling, of geopolitiek. Daar zijn andere instrumenten voor.
Twee, schrap uitzonderingen. Dat geldt voor het belastingstelsel (we zijn nu zo’n €150 mrd kwijt aan fiscale regelingen die voor burgers en bedrijven vaak moeilijk te doorgronden zijn), maar ook voor de sociale zekerheid. En ten slotte: houd rekening met het doenvermogen van burgers en bedrijven. De wereld is soms ingewikkeld, maar een overheid die behulpzaam, bereikbaar en voorspelbaar is, kan mensen helpen de weg in die complexiteit te vinden.
Het Simplisties Verbond pleitte ooit voor een belastingformulier bestaande uit drie punten, namelijk: a. wat heeft u het afgelopen jaar verdiend? b. wat heeft u daarvan nog over? c. gireer dit. Zo’n vereenvoudiging, neerkomend op een 100% vermogensaanwasheffing, gaat er niet komen. Maar het zou mooi zijn als een nieuw kabinet serieus werk maakt van simpel beleid.

Pieter Hasekamp

Dit essay van Pieter Hasekamp is op vrijdag 1 december 2023 ook gepubliceerd op de opiniepagina van Het Financieele Dagblad.