Boek en markt; effectiviteit en efficiëntie van de vaste boekenprijs
CPB en SCP: Er zijn betere beleidsinstrumenten dan de vaste boekenprijs
Drie alternatieven kunnen efficiënter bijdragen aan de doelstellingen omtrent pluriformiteit en brede beschikbaarheid van boeken:
- Een afgebakende vaste boekenprijs
- Een subsidie voor boekverkopers
- Afschaffen van de vaste boekenprijs zonder in plaats daarvan een andere maatregel te nemen
Dit zijn de conclusies uit de publicatie Boek en markt, effectiviteit en efficiëntie van de vaste boekenprijs van het Centraal Planbureau (CPB) en het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). In dat rapport evalueren de auteurs Marja Appelman (CPB) en Andries van den Broek (SCP) de effectiviteit en efficiëntie van de vaste boekenprijs. Deze evaluatie is verricht op verzoek van de Ministeries van Economische Zaken (EZ) en Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (OCenW). De evaluatie is destijds aangekondigd bij de beslissing om het boekenvak tot 2005 ontheffing op de Wet Economische Mededinging te verlenen.
Boek en markt wordt gepresenteerd op woensdag 24 april van 11.00 tot 14.00 uur in Pulchri Studio, Lange Voorhout 15 te Den Haag, in aanwezigheid van minister Jorritsma van EZ en staatssecretaris Van der Ploeg van OCenW. Bij die gelegenheid zal tevens een debat plaatsvinden, waaraan wordt deelgenomen door de heren Nuis (voorzitter Koninklijke Vereniging van het Boekenvak, voormalig staatssecretaris), Van Gorsel (Hogeschool van Amsterdam en voormalig uitgever), Dittrich (lid van de Tweede Kamer voor D66) en Ten Raa (hoogleraar economie aan de Universiteit van Tilburg).
Vaste boekenprijs
Nederland kent een vaste boekenprijs voor Nederlandse boeken. Die vaste boekenprijs dient twee cultuurpolitieke doelstellingen: het bevorderen van een pluriform titelaanbod bij uitgevers en een brede beschikbaarheid van boeken bij boekverkopers. De beschikbaarheid van boeken heeft zowel betrekking op het aantal boekverkopers als het assortiment per boekverkoper. Op de achtergrond speelt ook de cultuurpolitieke doelstelling dat boeken een breed publiek bereiken.
In de praktijk betekent de vaste boekenprijs dat boekverkopers niet mogen concurreren op prijs. Boeken zijn daarom de eerste twee jaar na verschijning overal even duur. Dit heeft vooral voordelen voor boekverkopers. Zij gebruiken de hogere winst, die ze als gevolg van de vaste boekenprijs op goed lopende titels kunnen halen, om minder goed lopende titels te subsidiëren (de zgn. kruissubsidie). Een belangrijk voordeel hiervan is dat boekhandels met een breed assortiment niet worden weg geconcurreerd door boekhandels met alleen snellopende titels.
Marktspelers zetten zich ook uit commerciële overwegingen in voor culturele doeleinden: een breed assortiment is goed voor het culturele imago. Daarvoor is geen vaste boekenprijs nodig. Dit is het geval bij de meeste uitgevers, maar ook wel bij boekverkopers. Bovendien verplicht de vaste boekenprijs uitgevers en boekverkopers niet tot extra culturele inspanningen. De additionele bijdrage van de vaste boekenprijs aan de pluriformiteit en beschikbaarheid van boektitels is hierdoor onzeker.
Ook blijkt de vaste boekenprijs geen instrument om de versmalling van het assortiment (als gevolg van concentratie-tendensen, zoals de vorming van boekhandelketens) tegen te gaan.
Drie mogelijke alternatieven
In plaats van de huidige vaste boekenprijs zijn drie alternatieven denkbaar, die om uiteenlopende redenen qua effectiviteit en doelmatigheid boven de huidige vaste boekenprijs te verkiezen zijn:
- Een afgebakende vaste boekenprijs
Dit alternatief voorziet in een vaste prijs voor een kortere duur (bijvoorbeeld een half jaar) en voor minder boeken (bijvoorbeeld niet langer voor wetenschappelijke boeken). Ook enkele andere afspraken rond de vaste boekenprijs zouden kunnen komen te vervallen. De afgebakende vaste boekenprijs kan nagenoeg even effectief zijn in het bevorderen van de cultuurpolitieke doelstellingen als de huidige vaste boekenprijs. Omdat de markt er minder door wordt verstoord, lijkt de afgebakende vaste boekenprijs doelmatiger te zijn. - Een subsidie voor boekverkopers
Dit alternatief kan met relatief beperkte middelen een effectieve bijdrage leveren aan de brede beschikbaarheid van boeken in boekhandels. De overheid zal dan een actievere rol moeten spelen. Dit alternatief herbergt echter het risico in zich van bureaucratie, omslachtige procedures en juridisch getouwtrek. - Afschaffen van de vaste boekenprijs zonder in plaats daarvan een andere maatregel te nemen
Wanneer boekverkopers zelf de prijs voor hun boeken kunnen bepalen, hebben ze meer mogelijkheden om de dienstverlening en het boekenassortiment af te stemmen op de behoeften van consumenten. Dit kan leiden tot prijsverlagingen en ook voor de cultuurpolitieke doelstellingen gunstig uitpakken. Door verlaging van de drukkosten en de opkomst van internetboekverkopers wordt de markt namelijk steeds beter in staat om uit zichzelf de cultuurpolitieke doelstellingen te bereiken. Belangrijkste nadeel van dit alternatief is de grote onzekerheid: aan de ene kant kan de effectiviteit groter uitpakken dan bij de vaste boekenprijs, aan de andere kant kan het leiden tot vermindering van het aantal kleine boekhandels. Verwacht wordt overigens, dat de betere boekhandel met een aantrekkelijk assortiment en goede service hiervan weinig of geen schade zal ondervinden.
Politieke afweging
De keus om de boekenprijs helemaal los te laten, of om voor een afgebakende vaste boekenprijs dan wel voor een subsidie te kiezen, is een zaak die buiten het domein van economische afwegingen ligt. Het is aan de politiek om de doelstellingen concreet te maken. Zijn er momenteel voldoende boekverkopers? Zijn internetboekverkopers een goed alternatief voor een netwerk van boekhandels? Wie vooral op de pluriformiteit van het titelaanbod gericht is zal tot een andere afweging komen dan wie het vooral om de brede beschikbaarheid te doen is.
Vanwege de onzekerheid over hoe de diverse alternatieven uitpakken, is ook het startpunt van waaruit men de afweging maakt van belang. Vanuit het mededingingsperspectief geredeneerd zijn er goede argumenten nodig om een ingreep in de markt te legitimeren. Maar we beginnen niet met een nul-situatie. We hebben al een vaste boekenprijs. Vanuit de huidige situatie geredeneerd zijn er goede argumenten nodig om het bestaande instrumentarium te herzien.
De politieke afweging vraagt duidelijkheid over de cultuurpolitieke doelstellingen die men wenst te bevorderen, en over de cultuurpolitieke risico's die men daarbij wenst te nemen.
Lees ook het bijbehorende persbericht.
Handhaving van het huidige systeem van de vaste boekenprijs voor algemene en wetenschappelijke boeken ligt niet voor de hand, gelet op de inefficiëntie van het systeem in vergelijking met mogelijke alternatieven. Afhankelijk van de concrete cultuurpolitieke doelstellingen voor een pluriform aanbod en een brede beschikbaarheid van boeken is het efficiënter een afgebakende versie van de vaste boekenprijs, een subsidie voor boekverkopers of geen beleidsinstrument in te zetten. Dit neemt niet weg dat de vaste boekenprijs effectief kan bijdragen aan de cultuurpolitieke doelstellingen.
Belangrijke nadelen van het instrument zijn echter dat het door de vrijblijvende toepassing onzeker is of de doelstellingen worden bereikt. Bovendien vermindert het bij boekverkopers de prikkel om hun assortiment en dienstverlening af te stemmen op de vraag. Een concreet voorbeeld is dat de vaste boekenprijs de opkomst van alternatieve verkoopkanalen, als internet, ontmoedigt. Als gevolg hiervan kan hij tot een gemiddeld hogere prijsstelling door boekverkopers leiden, wat ongunstig is voor de consumptie van boeken.
Downloads
